ایجاد بنای اولیه شهر رشت به احتمال زیاد به قبل از دوره‌ی ورود اسلام و به دوره‌ی ساسانیان باز می‌گردد.

پس از ورود اسلام و در زمان صفویان نیز این شهر از سال ۱۰۰۴ هجری قمری به فرمان شاه عباس، مرکز استان گیلان و مرکز معاملات نوغان و ابریشم شد که آن زمان محصول اول گیلان بود. مالکان بزرگ و معامله گرانی از ایران، روسیه، یونان و ارمنستان که سر و کار با نوغان و ابریشم داشتند به شهر رشت روی آوردند و تصمیم بر آن گرفته شد که بر وسعت آن اضافه نمایند.

شش سال از نامگذاری روز رشت می‌گذرد. در سال ۱۳۹۴ گروهی از اساتید و فرهیختگان گیلانی گرد هم آمدند تا، روزی را بعنوان روز رشت برگزینند. موارد بسیاری از جمله واقعه مشروطه، نهضت جنگل و... مورد بررسی قرار گرفت که در نهایت پیشنهاد مهندس واهانیان، دوازده دی بعنوان روزی که رشت مرکز بیه پس یا همان غرب گیلان گردید ومدنیت جدید یافت، مورد تایید قرار گرفت.

مهندس روبرت واهانیان از پژوهشگران و محققان به استناد به متون قدیم در این رابطه میگوید: "با مرگ امیر شاهرخ فومنی، حاکم منطقه بیه‌پس (غرب گیلان)، که چندگاهی از زیر فرمان خان احمد کیایی (فرمانروای بیه پیش، شرق گیلان) بیرون رفته بود دگر باره به دستور شاه طهماسب اول صفوی به فرمانروای کیایی سپرده شد. همزمان با آرام شدن گیلان، شهر قزوین که از سال ۹۵۵ قمری به پایتختی برگزیده شده بود، برای پذیرایی از شاه طهماسب آماده شد و شاه صفوی دو ماه پس از کشته شدن امیر شاهرخ، تبریز را‌‌ رها کرد و به تختگاه خود در قزوین آمد.

ورود شاه طهماسب به قزوین و نزدیک شدن او به گیلان نشانه چشمداشت ویژه او به گیلان و رویدادهای این سامان بود که این موضوع دوره نوینی را در تاریخ گیلان آغاز کرد.وی در ادامه می‌افزاید: شاه طهماسب پس از آمدن به قزوین بر آن شد که از توان دربار سادات کیایی- که پیش‌تر از سوی وی برای چیرگی بر غرب گیلان پشتیبانی می‌شدند، بکاهد و آرام آرام زمینه فروپاشی آن را فراهم آورد. از این رو دگرباره به اندیشه برپایی تاج و تخت – هرچند نه پرتوان- در بیه پس و کوتاه کردن دست دربار کیایی از آن سامان که برآیندی جز کم شدن توان دربار کیایی نداشت، افتاد.

واهانیان ادامه می‌دهد: شاه طهماسب پس از یافتن محمودخان از خاندان حکومتگر اسحاقی فومن او را به فرمانروایی بیه پس برگزید و فرمانی به نام او نوشت و با شکوه فراوان راهی گیلان کرد. «سلطان محمود» در دوازدهم ربیع الاول سال ۹۶۵ هجری قمری در میان پیشواز پرشکوه بیه پسیان پا بر رشت نهاد و آن شهر را به پایتختی برگزید و در آن شهر بر تخت نشست. وی پس از بر تخت نشینی، شخصی به نام «احمد سلطان فومنی» را به وزارت برگزید و کوشید تا رنگ رنج را از چهره بیه پسیان بزداید. مهندس واهانیان تاریخ مذکور را به شمسی تبدیل کرده و می‌گوید: این تاریخ معادل دوم ژانویه سال ۱۵۵۸ میلادی و دوازدهم دیماه سال ۹۳۶ شمسی است."

گفتنی است که سالها پس از این، در سال ۱۰۰۴ یا ۱۰۰۶ قمری بعد از تصرف گیلان بدست شاه عباس اول صفوی بود که رشت مرکز کل گیلان گردید و فومن و لاهیجان موقعیت سیاسی و اجتماعی خود را از دست دادند.

نام قدیمی رشت چیست؟

نام قدیمی رشت دارالمرز یا دارالامان بوده است که قبل از این دو به آن بیه می‌گفتند. بیه در لغت نامه‌ها، رود یا محل تلاقی بین دو رود خانه معنی شده است و چنین به نظر می‌رسد که دلیل این نام گذاری قرار گرفتن آن در میان ۲ رودخانه‌ی گوهررود و سیاه رود است که در نقش حفاظ و دیوار شهر محسوب می گردیده است.

تاریخچه نام رشت

رشت با تلفظ درست «رِشت» در ایرانی باستان Ṷṛ šti «باران» اسم مؤنث از Ṷ a ṛ š «باریدن» و از این ریشه در زبان اوستایی صفت فعلی var ǝ š ta «باریده» و در زبان لری باستان b ǝṛ št «بارش» و b ǝ š t «باران» و در هورامی veš «باران» و فارسی نو «بارِش» از «وارِشت» فارسی میانه هم ریشه است. وجه تسمیهٔ رشت در فرهنگ واژه‌های دساتیر، به‌معنی گچی که بنّایان، سنگ و آجر را به آن محکم نمایند، و در لغت‌نامه‌های انجمن آرا، آنندراج، لغت فرس اسدی توسی، لغت محلی شوشتری، برهان قاطع، ناظم الاطبا و لغت‌نامهٔ جهانگیری: چیزی که از هم فروریزد؛ هر چیزی که از هم فروریزد و فروپاشد؛ دیوار مشرف برافتادن. گچ را نیز گویند که بدان خانه سفید کنند؛ لجن و خاکروبه؛ خاک و گَرد؛ خاک را گویند؛ رنگ‌کرده نیز معنی شده‌است.

همچنین رشت (به فتح اول) به معنی در فروافتاده در گودی قرار گرفته یا جای پست است. صفتی بود برای هفته بازار رشت و حومه که روزهای یکشنبه در این شهر و روزهای چهارشنبه در آج بیشه حومه رشت تشکیل می‌شد. رشت بازار یعنی بازار در گودی قرار گرفته و این صفت بدان اعتبار بود که هر پیله‌ور یا مسافری که از بخش‌های جنوبی، مانند رودبار یا از مناطق غربی مانند فومن یا از مناطق شرقی مانند لاهیجان به سوی رشت حرکت می‌کرد، از منطقه‌ای بلندتر به ناحیه‌ای که در سطح پایین قرار داشت سرازیر می‌شد. تدریجاً «بازار» از آخر نام حذف شد و «رشت» باقی‌ماند.